روایت یک قرن عزاداری؛ از آئین سقایی تا روضه‌های خانگی در همدان
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: اسناد تاریخی و روایت صاحب‌نظران، نشان می‌دهد مراسم عزاداری برای سیدالشهدا (ع) در همدان، ریشه‌هایی عمیق در فرهنگ و زیست مردم داشته و همچنان پویا مانده است. از هیئت‌های سقایی با پیشینه ثبت‌شده بیش از نیم قرن، تا روضه‌های خانگی که قدمتی ۱۶۵ ساله دارند و نقش‌آفرینان‌شان، نسل به نسل این میراث را زنده نگه داشته‌اند؛ هرکدام روایتی از وفاداری، همبستگی و معنویت را در خود جای داده‌اند.
در این گزارش، به بازخوانی بخشی از تاریخچه عزاداری، شیوه‌های برگزاری هیئت‌های سقایی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد روضه‌های خانگی در همدان می‌پردازیم؛ مناسکی که نه تنها برگرفته از گذشته‌ای پر افتخار، بلکه امروز نیز جلوه‌ای از حیات مذهبی، همدلی و نقش‌آفرینی اجتماعی مردم این استان به شمار می‌آیند.
محمد صیفی‌کار، فعال گردشگری و مشاور مدیرکل میراث‌فرهنگی همدان گوشه‌هایی از این آئین‌ها را روایت و ظرفیت آنها را برای معرفی فرهنگ بومی و تقویت سرمایه اجتماعی همدان، تبیین می‌کند.
تاریخچه پر افتخار عزاداری سیدالشهدا (ع) در همدان
محمد صیفی‌کار در گفتگو با خبرنگار مهر به بررسی ریشه‌های تاریخی عزاداری سیدالشهدا (ع) و نقش آئین‌های مذهبی همدان در قوام فرهنگی و اجتماعی این استان پرداخت و اظهار کرد: در رابطه با عزاداری امام حسین (ع) و شهدای کربلا، اگر بخواهیم به ریشه‌های تاریخی این فرهنگ بی‌بدیل بپردازیم، شواهد تاریخی به روشنی نشان می‌دهد که نخستین مراسم سوگواری در روز ۱۱ محرم سال ۶۱ هجری، یعنی فردای واقعه عاشورا، توسط حضرت رباب، حضرت امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در راه دمشق رقم خورد.
وی افزود: کاروان اهل بیت (ع) به محض رسیدن به شام، پس از تحمل آن همه رنج و غربت، سه روز فرصت یافت تا عزاداری کنند. در همین مجال بود که واقعیت‌های دردناک واقعه کربلا و مظلومیت خاندان عصمت و طهارت آشکار شد؛ حقایقی که پیشتر یا کتمان یا وارونه روایت شده بود.
صیفی‌کار خاطرنشان کرد: افشاگری‌ها سبب شد که دل‌های بسیاری از مردم شام متحول شده و وجدان عمومی جامعه نسبت به جنایات صورت‌گرفته علیه اهل بیت (ع) بیدار شود. برخی از حاضران در میدان جنگ یا از یاران عبیدالله و یزید بودند و در اجرای ظلم نقش داشتند؛ برخی نیز مقلدان یا تماشاگران خاموش آن روزگار بودند.
فعال تاریخ‌شناسی همدان عنوان کرد: این عزاداری آزادانه چندان دوام نیاورد و پس از آن، حاکمان وقت به‌ویژه یزید ملعون دوباره با شدت جلوی این حرکت‌های مردمی را گرفتند؛ چراکه به وضوح متوجه شدند استمرار عزاداری‌ها، مشروعیت تاریخی و سیاسی حکومتشان را تهدید کرده و آستانه فروپاشی قدرتشان را نزدیک‌تر می‌کند.
وی ادامه داد: در تاریخ ایران نیز جریان عزاداری سیدالشهدا (ع) و اهل بیت (ع) فراز و فرودهای گوناگونی داشته است. دوران صفویه، نقطه عطف بزرگی در پررنگ شدن آئین‌های محرم و عزاداری به‌شمار می‌رود، چراکه با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، امکان و فضا برای برگزاری آزادانه‌تر این آئین‌های مذهبی نسبت به سده‌های پیش، فراهم شد.
مشاور مدیرکل میراث‌فرهنگی استان همدان یادآور شد: هر چند پیشتر نیز مردم به صورت محدود و پنهانی عزاداری می‌کردند اما از زمان صفویه، این مراسم شکلی علنی، گسترده و فراگیر به خود گرفت. البته در دوره‌های بعد، مخصوصاً دوران امویان و عباسیان و سپس در سده‌های معاصر، حاکمان مختلف بنا بر مصالح قدرت و سیاست، محدودیت‌هایی برای عزاداران وضع کردند و موانعی جدی بر سر راه مردم و دلدادگان اهل بیت (ع) پدید آمد. حتی در عصر قاجار با وجود آنکه حوزه مناسک دینی و آئین‌های مذهبی گسترش چشمگیری یافت، اما در دوره حکومت رضاخان پهلوی مجدداً ابتدا با شعار حمایت از آئین‌ها جلو آمدند، ولی به‌مرور زمان تمهیدات سختگیرانه‌ای در پیش گرفتند.
وی عنوان کرد: محدودیت عزاداری در خیابان‌ها، ممانعت از برگزاری مراسم در مساجد و تکیه‌ها و حتی منع عزاداری در خانه‌ها از جمله این اقدامات بود. علاوه بر اینها، رضاخان با اجرای سیاست‌های نظیر کشف حجاب نشان داد که اساساً حاکمیت وی با دیانت و شعائر شیعی سازگاری عمیقی نداشت؛ هرچند در ابتدای کار، ظاهر مذهبی خود را حفظ می‌کرد. این محدودیت‌ها در سراسر ایران، بسته به شرایط تاریخی هر منطقه، نمود پیدا کرد. استان همدان نیز، مثل سایر نقاط، از این قاعده مستثنی نبود.
هیئت‌های سقایی و روضه‌های خانگی سند هویت مذهبی مردم همدان هستند
صیفی‌کار در ادامه با اشاره به آئین دیرپای سقایی در همدان گفت: در حوزه هیئت‌های سقایی، اسناد مستند و زنده‌ای نشان می‌دهد که بیش از ۵۴ سال است که این آئین در همدان به‌طور پیوسته و منظم برقرار بوده است. سقایی، آئینی بی‌ادعا و خالصانه است؛ هیئت‌های سقایی همدان سال‌هاست که بدون جنجال و در نهایت خضوع و وقار، مراسم سوگواری سیدالشهدا (ع) را برپا می‌کنند.
کارشناس گردشگری و میراث فرهنگی استان همدان ادامه داد: علاوه بر آن، در حوزه روضه‌های خانگی نیز شواهد ارزنده‌ای وجود دارد. به طور مثال سندی موجود است که نشان می‌دهد خانواده همایونی در همدان، ۱۶۵ سال پیش یکی از نخستین روضه‌های خانگی را برپا کرده‌اند. غلامحسین کاتب همایونی که خوشنویس نام‌آشنای همدان بود، برای نوشتن به دربار ناصرالدین‌شاه دعوت شد و همانجا موفق شد روضه‌ای را بنیان نهد که تأثیرات چشمگیری برجای گذاشت.
وی افزود: دستاورد این روضه‌ها تا تهران امتداد یافت و به ساخت تکیه دولت مهم‌ترین و مرتفع‌ترین بنای عزاداری آن روزگار پایتخت انجامید. تکیه دولت که در سه طبقه ساخته شده بود و چادرهای حیاط آن با نقش‌های شیر و خورشید و صحنه‌های نبرد عاشورا مزین شده بود، فرصتی بی‌نظیر برای نمایش تعزیه و عزاداری به شمار می‌رفت. متأسفانه بعدها با سیاست رضاخان ویران شد، هرچند علت دقیق و جزئیات تخریب آن هیچگاه به روشنی در اسناد ثبت نشد.
این کارشناس میراث فرهنگی ادامه داد: در خود همدان، هیئت سقایی جایگاه ویژه‌ای میان مردم دارد. این هیئت‌ها با ساختار و لباس‌هایی کاملاً شاخص و سمبلیک، هر ساله در ایام محرم با حفظ اخلاص و سادگی به عزاداری می‌پردازند. اعضای هیئت سقایی عموماً لباس‌های ساده و مشکی به تن دارند؛ لباسی یکدست از سرشانه تا زانو، با دکمه و جیب‌هایی که یا بر کمر یا بر سینه دوخته شده است.
مشاور مدیرکل میراث‌فرهنگی استان همدان خاطرنشان کرد: تنها تزئینات، شال مشکی یا سبزرنگِ سادات و چارقد ساده است که روی سر می‌گذارند تا حتی زیبایی و آرایش مو مشخص نشود؛ این انتخاب‌ها، بازتاب بصری حزن و خضوع عزاداران است. پرچم اصلی این هیئت‌ها همیشه سه‌گوش، کاملاً مشکی و ساده است؛ هیچ نشانی از رنگ‌های دیگر، مگر شاید شال سبز سادات، در سقایی‌های همدان دیده نمی‌شود. یکی دیگر از نشانه‌های سقایی، حرکت عزاداران به صورت پاپتی و بدون کفش است؛ حرکتی نمادین برای نشان دادن تواضع و همدلی با اهل بیت (ع) در سختی کربلا.
وی افزود: سقایی‌ها معمولاً با حداقل تزئینات و کمترین استفاده از لوازم جانبی نظیر بلندگو یا چراغ حتی در شب‌های عزاداری راه می‌افتند. مراسم آنها فاقد سر و صدای اضافی است؛ شیوه حرکت و نظم صف‌ها نیز منحصر به فرد است: در ابتدای صف یک پرچم بزرگ شناسایی قرار می‌گیرد و در ادامه دسته دوم و سوم با جداکننده‌هایی متشکل از دو پرچم سه‌گوش حرکت می‌کنند. اگر تعداد اعضا زیاد باشد، صفوف موازی با ذکرهای هر دسته به‌صورت جداگانه شکل می‌گیرد.
صیفی‌کار افزود: برخی سال‌ها تا چهار صف موازی تشکیل می‌شود و همزمان ذکرها اجرا می‌شود که تمرین آنها یک شب پیشتر انجام می‌گیرد. حضور سقاها فقط به ایام محرم محدود نمی‌شود؛ بسیاری از آنان در باقی ایام سال نیز با انجام امور خیریه، حضور در مراسم مذهبی، سرزدن به دیگران و کمک به نیازمندان، تقویت همدلی و وجدان اجتماعی را پیشه خود می‌سازند.
روضه‌های خانگی؛ پایگاه همدلی، نیکوکاری و انتقال فرهنگ
صیفی‌کار با اشاره به نقش روضه‌های خانگی همدان بیان کرد: روضه‌های خانگی در همدان علاوه بر پشتوانه تاریخی، اکنون نیز جایگاه ممتاز خود را حفظ کرده‌اند. اگرچه در گذشته این روضه‌ها بیشتر به زنان اختصاص داشت اما امروز در بسیاری از خانه‌های مذهبی و ولایی، روضه و هیئت‌های عزاداری خانگی با حضور مردان و جوانان نیز برگزار می‌شود.
وی افزود: برنامه‌ها هم تقویمی هستند، مثل شب اول ماه قمری، یا در روزهای خاص هفته (دوشنبه، چهارشنبه و…)، هم متناسب با مناسبت‌های مذهبی سالانه یا زمانی که خانواده‌ای نیازی یا نذری داشته باشد. جالب آنکه این مجالس فقط محل عزاداری نیستند، بلکه پایگاهی برای همبستگی اجتماعی، امور نیکوکاری و رفع مشکلات مردم شده‌اند.
صیفی‌کار ادامه داد: خاندان همایونی هنوز هم نسل به نسل این سنت را حفظ کرده‌اند و دختران و نوادگان این خانواده بزرگ، همچنان مراسم روضه را زنده نگه‌داشته و در کنار عزاداری، خدمات اجتماعی همچون اطعام، کمک به مستمندان و حمایت‌های معنوی را نیز پیش می‌برند. در واقع، مجالس روضه خانگی مجموعه‌ای از فضائل اجتماعی و دینی و یک نهاد مردمی کامل هستند که با تکیه بر آموزه‌های اهل بیت (ع)، حلقه مؤثری برای پیوند مردم و گره‌گشایی از مشکلات‌شان به شمار می‌روند.
وی با ذکر نمونه‌های تاریخی بیشتر افزود: در ساختار هیئت‌ها، از گذشته نه چندان دور، روابط فرامنطقه‌ای هم مشهود است. هیئت‌هایی از شهرهای اهواز، خرمشهر، آبادان یا حتی مشهد و تهران، در مناسبت‌های خاص به همدان می‌آمدند یا بالعکس، هیئت‌های همدانی نیز به شهرهای دیگر سفر می‌کردند و این ارتباطات باعث همگرایی و تقویت روحیه جمعی میان شیعیان ایران می‌شد.
این کارشناس تاریخ مذهبی همدان بیان کرد: مسیر حرکت هیئت‌ها هم جالب توجه است: ابتدا پرچم‌های بلندی با نقش و شعارهای مذهبی حرکت می‌کنند تا هویت هیئت از دور شناخته شود، سپس روحانیون و بزرگان، بعد دسته سقاها، سپس هیئت سینه‌زنی و در انتهای دسته، حجله حضرت علی اکبر (ع)، گهواره حضرت علی‌اصغر (ع)، خیمه‌گاه و سایر نمادهای تعزیه. در نهایت، سنج، طبل، دمام و دیگر ابزار موسیقی وارد کار می‌شود؛ اگرچه نوع و شدت این ابزار در هر هیئت بر اساس سنت و سلیقه آن منطقه مدیریت می‌شود. این تنوع و ترکیب عناصر سنتی و دینی، جریان محرم و سوگواری را با هویت فرهنگی و تاریخی ایران اسلامی گره زده است.
صیفی‌کار تاکید کرد: این آئین‌ها نه تنها ارمغان‌آور حس معنویت و همبستگی‌اند، بلکه از نظر فرهنگی و حتی گردشگری، ظرفیت‌های شگرفی برای معرفی هویت بومی و میراث معنوی همدان به گردشگران داخلی و خارجی دارند. امروز استمرار و احیای اصالت‌های این آئین‌ها، عامل مهمی در صیانت از سرمایه اجتماعی و فرهنگی استان شده است.
وی افزود: ضمن این‌که حق بزرگی بر گردن تمام مردم دارند؛ چرا که هویت فرهنگی و اجتماعی‌شان را مدیون باورها و سنت‌هایی هستند که نسل‌به‌نسل در بطن خانواده‌ها، کوچه‌پس‌کوچه‌ها، مساجد و تکایا به یادگار مانده است.
هیئت‌های سقایی و روضه‌های خانگی بزرگ‌ترین سرمایه اجتماعی همدان محسوب می‌شوند و هر چه برای حفظ و معرفی آنها تلاش کنیم، باز هم ناچیز خواهد بود.
وی در پایان گفت: آنچه از منظر پژوهشگران و فعالان میراث فرهنگی اهمیت دارد، انتقال و روایت صحیح این تاریخ، ثبت اسناد و تقویت جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی عزاداری‌های محلی است تا نسل آینده هم با ریشه‌های هویت خود بیش از پیش آشنا شوند.
در پایان گفتنی است؛ عزاداری‌های ماه محرم در همدان، با هیئت‌های سقایی ساده و بی‌ادعا، پرچم‌های سیاه و سینه‌خانه‌های خانگی، نه فقط پاسداشت واقعه عاشورا، بلکه بخشی از هویت معنوی و تاریخی این شهر به شمار می‌آید؛ میراثی که نسل‌های پی‌درپی آن را حفظ کرده‌اند و امروز، همچنان پیام همدلی و ایثار را در دل جامعه زنده نگه می‌دارد.
فرهنگ روضه‌خوانی خانوادگی و سقایی، از تکیه دولت تهران تا کوچک‌ترین خانه‌های بافت قدیم همدان، شاهد انتقال ارزش‌ها و یادآور مقاومت در برابر فراموشی است؛ آیین‌هایی که نه تنها بر سفره عزاداری که بر سرنوشت اجتماعی و وحدت مردم این دیار تأثیرگذار بوده‌اند.
بی‌شک حراست و احیای این سنت‌های فرهنگی و مذهبی، وظیفه‌ای جمعی برای نسل امروز است؛ میراثی که می‌تواند سرمایه‌ای برای معرفی گسترده‌تر فرهنگ بومی همدان و پیوند هرچه عمیق‌تر میان تاریخ، ایمان و هویت ایرانی اسلامی این سرزمین باشد.
نظرات کاربران